شايد كمتر كسي بداند كه مواد مخرب لايه ازن در آتش خاموش كن‌ها نيز وجود دارد و تركيبي به نام هالون‌ها كه در اين سيستم به كار مي‌رود، عاملي براي تخريب لايه ازن يا همان سپر حفاظتي كره زمين است .
هالون‌ها يكي از گازهاي مخرب لايه ازن هستند كه در كپسول‌هاي آتش‌نشاني براي خاموش كردن آتش استفاده مي‌شوند. اين گازها كه جزو فهرست حذف مواد مخرب لايه ازن قرار دارند، از تعهدات دولت جمهوري اسلامي ايران براي حذف از چرخه مصرف هستند.
بررسي‌ها نشان داده است با اين كه ميزان كل مصرف اين مواد در جهان 2 درصد كل مصرف مواد مخرب لايه ازن را تشكيل مي‌دهد؛ اما اين گازها موجب تخريب بيش از 25 درصد لايه ازن مي‌شوند.
هالون‌ها سلامت كره زمين را تهديد مي‌كنند. طبق برنامه زمان‌بندي پروتكل مونترال، به منظور حفاظت از لايه ازن احداث سيستم‌هاي جديد هالون ممنوع اعلام شده و با متوقف شدن توليد هالون، مصرف‌كنندگان اين ماده موظف به جايگزيني آن با ديگر عوامل خاموش‌كننده آتش سازگار با قوانين و مقررات جاري زيست محيطي شده‌اند. از اين‌رو كشورهاي عضو پروتكل مونترال ملزم به اعمال كنترل در توليد و مصرف و در نهايت حذف مصرف هالون‌ها تا سال 2010 ميلادي هستند. بر اين اساس، بعد از اول ژانويه سال 2010 ميلادي تنها هالون‌هاي بازيافتي مي‌توانند مورد مصرف قرار گيرند و اين امر فقط تحت نظر نهاد‌هاي دولتي و بين‌المللي همچون دفتر حفاظت لايه ازن سازمان حفاظت محيط زيست امكان‌پذير است.
از مشتقات هيدروكربن‌هاي متان(4)CH يا اتان(C2H6) كه به جاي يك يا چند هيدروژن آنها، يك يا چند عنصر هالوژن (شامل عناصر گروه هفتم جدول تناوبي عناصر كه عبارتند از فلوئور(F)، برم(Br )، كلر(CI )و يد (I)) جايگزين شده است، موادي ساخته شده است كه در سيستم‌هاي اطفاي حريق به طور گسترده‌اي مورد بهره‌برداري قرار گرفته است. به اين مواد هالون مي‌گويند. به عبارت ديگر مي‌توان گفت هالون‌ها هيدروكربن‌هاي هالوژن دار شده هستند.
محدوديت استفاده از هالون در جهان
بررسي‌ها نشان مي‌دهد كه هالون‌ها در تخريب لايه ازن استراتوسفريك نقش بسيار بالايي دارند، به طوري كه پتانسيل تخريب لايه ازن هالون 1301 كه به نام تجاري BTM شناخته مي‌شود، 10 و طول عمر اتمسفري آن 65 سال و پتانسيل تخريب هالون 1211 كه به نام تجاريBCF شناخته مي‌شود 3 و طول عمر اتمسفري آن 11 است كه در مقايسه با بقيه مواد مخرب لايه ازن درصد تخريب بالايي دارد. به اين ترتيب هالون‌ها به عنوان مواد كنترل شده در پروتكل مونترال شناخته شده‌اند، بنابراين عامل محدود كننده در استفاده از هالون‌ها اثرات زيست‌محيطي آنهاست. تركيبات هالون اگر چه بسيار محدود مورد استفاده قرار مي‌گيرند، ولي مي‌توانند در اثر انتشار در جو به دليل عمر طولاني و تركيب با ازن استراتوسفر باعث تخريب آن و كاهش ايمني جو در برابر پرتوهاي ماوراي بنفش شوند. همان‌طور كه مي‌دانيد، لايه ازن به عنوان سپر محافظ گياهان، حيوانات و انسان در برابر تابش پرتو ماوراي بنفش خورشيد عمل و از برخورد طول موج كشنده آن به زمين جلوگيري مي‌كند و تشعشعات جذب شده در اين طول موج‌ها عامل آفتاب سوختگي، سرطان پوست و آب مرواريد است و مي‌تواند با ضعيف كردن سيستم ايمني بدن انسان مقاومت او را در برابر بيماري‌ها كاهش دهد. علاوه بر اين، پرتوي ماوراءبنفش مي‌تواند باعث كندي رشد گياهان و صدمه به ساختار ژنتيكي موجودات زنده شود. به همين دليل، معاهده‌هاي بين‌المللي خصوصا معاهده مونترال بشدت استفاده از اين تركيبات را محدود كرده است.
برخورد برخي تركيبات هالون با حريق ممكن است تركيباتي توليد كند كه در اثر سميت آنها افراد دچار مخاطره شوند. كلر در ميان عناصر هالون فعال‌تر از بقيه است و ملاحظات بيشتري را مي‌طلبد. در نتيجه، تحقيقات و پيشرفت‌هاي گسترده‌اي هم درباره جايگزيني هالوكربن‌هاي گازي و مايع و سيستم‌هاي با گازهاي بي‌اثر براي هالون‌ها و شيوه‌ها وروش‌هاي جديد جايگزيني صورت گرفته است كه پس از تصويب پروتكل مونترال و با اعمال الزامات و محدوديت‌هاي اجبار شده در آن، تلاش گسترده‌اي براي شناسايي مواد و سيستم‌هاي جايگزين صورت گرفت.
جايگزين‌هاي هالون
موسسات ملي و بين‌المللي مرتبط با حفاظت لايه ازن درخصوص معرفي جايگزين‌هاي هالون اقدامات فراواني انجام داده‌اند. با مراجعه به نشاني‌هاي http:/www.teap.org وhttp:/epa.gov/ozone/snap مي‌توان گزارش‌ها، فهرست جايگزين‌هاي مورد تاييد و حتي توليدكنندگان آنها را دريافت كرد. امروزه جايگزين‌هاي هالون كه برخي از آنها از نظر ساختمان مولكولي شبيه هالون‌اند ولي اثر تخريبي كمتري دارند، معرفي شده‌اند.
مواد شيميايي خشك چندمنظوره، آب خاموش‌كننده‌هاي CO2، سيستم‌هاي هالوكربني غيرمخرب لايه ازن، سيستم‌هاي گاز بي‌اثر و سيستم‌هاي مه آب جزو جايگزين‌هاي هالون به شمار مي‌آيند.
سيستم‌هاي اطفاي حريق مبتني بر هالون تا چندي پيش در كاربردهاي خاص خود پيشرو بودند و با توجه به وسعت كاربرد و استفاده از آنها مي‌توان گفت، گوي سبقت را از ديگر سيستم‌هاي همرده و مشابه خود ربوده بودند، اما امروز به علت مشكلات زيست محيطي شديد اين مواد، عملا عمر استفاده از آنها رو به پايان است، هرچند استفاده از اين تركيبات در كاربري‌هاي مختلف پس از اثبات وجود مشكلات زيست محيطي آنها در تخريب لايه ازن و با تصويب پروتكل مونترال و الحاقيه‌هاي آن به كلي منع شد و امروزه توليد اين مواد و سيستم‌هاي مبتني بر آنها متوقف شده است.
ايران در تلاش براي حذف هالون‌ها
در اين خصوص، دفتر حفاظت لايه ازن با همكاري آژانس توسعه فرانسه (به صورت همكاري دوجانبه) و با استفاده از تسهيلات صندوق چندجانبه پروتكل مونترال به اجراي طرح برنامه مديريت هالون به منظور حذف مصارف غيرضروري هالون در كشور اقدام كرده است. اين طرح شامل 3 بخش عمده شامل ايجاد مركز تبادل اطلاعات، ايجاد بانك فيزيكي هالون و آموزش كمك‌هاي فني بوده است كه هم‌اكنون در كشور در حال اجراست.
بخش ايجاد مركز تبادل اطلاعات شامل اطلاعات فني، اقتصادي و ديگر موارد مرتبط با هالون‌هاست كه دفتر حفاظت لايه ازن هم‌اكنون در حال جمع‌آوري تمامي اطلاعات مربوط به شركت‌هاي تامين‌كننده خدمات و مصرف‌كننده‌هاي هالون است.
بانك فيزيكي هالون نيز به منظور بازيافت، بازگردش هالون‌ها و پوشش مصارف ضروري ايجاد مي‌شود. در اين بخش مراكز بانك فيزيكي هالون براي جلوگيري از انتشار بي‌مورد هالون در هوا و نيز فراهم كردن هالون براي شركت‌ها يا سازمان‌هايي كه مصرف هالون در آنها بنا به تشخيص گروه مشاورين هالون ضروري است، كاربرد دارد. همچنين اين مركز مسوول دريافت هالون‌ها از استفاده‌كنندگاني است كه تجهيزات مصرف‌كننده هالون يا اطفاي حريق خود را از رده خارج يا تجهيزات فعلي را جايگزين دستگاه‌هاي بدون مصرف هالون كرده‌اند.
اين مركز هالون‌هاي بازيافتي را مطابق معيار تعريف شده به استفاده‌كنندگاني كه نياز حياتي و ضروري به مصرف هالون دارند، خواهند فروخت. بر اين اساس، آموزش كمك‌هاي فني به مراكز مصرف‌كننده هالون درخصوص مديريت استفاده از هالون يا جايگزيني اين مواد نيز ضروري و در كشور در حال اجراست.
